ORGANY – „królem” instrumentów

Organy to zespół piszczałek, z których każda wydaje tylko jeden dźwięk o określonej wysokości i barwie. Organista – naciskając klawisz – otwiera dopływ powietrza do odpowiadającej danemu klawiszowi piszczałki. Wydaje się to bardzo proste, jednak organy są najbardziej skomplikowanym i rozbudowanym instrumentem muzycznym – zwanym ich „królem”.

Zalążkiem organów była z jednej strony starogrecka fletnia Pana, czyli zespół kilku uszeregowanych piszczałek trzcinowych, z drugiej zaś ludowy instrument ze skórzanym miechem, znany w Polsce pod nazwą dudy lub kozioł. W III wieku p. n. e. aleksandryjski matematyk Ktesibios skonstruował organy wodne, które stały się ulubionym instrumentem Rzymian, używanym głównie podczas przedstawień cyrkowych. Później napęd wodny zastąpiono napędem pneumatycznym i w takiej formie konstrukcyjnej trafiły w VIII i IX wieku do Europy – tu rozwija się budownictwo organowe, początkowo dla użytku świeckiego, a następnie dla kościołów, głównie z zadaniem wspierania głosów śpiewaczych.

W mniejszych pomieszczeniach i kościołach używano tzw. pozytywów lub mniejszego przenośnego portatywu. Instrumenty te posiadały niewiele piszczałek i tylko jedną klawiaturę.

 

Kolejną, nieco bardziej zaawansowaną wersją pozytywu i portatywu była fisharmonia, którą jeszcze do lat 80. ubiegłego wieku można było spotkać w niektórych domach i kapliczkach na terenie całej Polski.

 

Od wieku XIV organy rozbudowały się otrzymując kilka klawiatur ręcznych (manuałów) i jedną nożną (pedał), a szczyt budownictwa nastąpił w okresie baroku. Wprowadzono olbrzymią rozmaitość piszczałek wykonanych nie tylko z drzewa i cyny, ale także z ołowiu, kości słoniowej, szkła itp. Bardzo ważnym elementem stał się prospekt, czyli front organów z umieszczonymi na nim piszczałkami, figurkami i innymi zdobieniami. Ulepszano też system doprowadzania powietrza, żeby w końcu zastosować prąd elektryczny do napędu miechów.

W okresie baroku zaczęli działać też wybitni organmistrzowie, jak np. niemiecka rodzina Silbermannów. Wtedy też tworzyli wybitni kompozytorzy muzyki organowej, jak Johan Pachelbel, Dietrich Buxtehude czy Jan Sebastian Bach.

…. i jeszcze parę ciekawostek o organach

1. Widoczna część instrumentu, czyli prospekt, to niekiedy wybitne dzieła architektury, sztuki sakralnej i zdobnictwa.
2. Każde organy są unikatowym niepowtarzalnym instrumentem, budowanym na zamówienie, dostosowanym do potrzeb, miejsca, w którym mają być używane, oraz … od wysokości budżetu, jakim dysponuje zamawiający.
3. Największe koncertowe organy znajdują się w Atlantic City Convention Hall w New Jersey (USA). Posiadają siedem manuałów, 33114 piszczałek i ważą 150 ton.
4. Najmniejsze piszczałki mają 2,5 cm, największa ma około 10 metrów!
5. Siła głosu jednej z największych piszczałek jest sześciokrotnie większa niż najgłośniejsza syrena lokomotywy.
6. Największe organy w Polsce znajdują się w Archikatedrze św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu.
7. Do obsługi miechów zatrudniano kalikantów. Dzieje się tak również obecnie, np. podczas braku zasilania elektrycznego.
8. Najstarsze, zabytkowe organy na naszym terenie znajdują się w kościele pw. św. Wawrzyńca w Mikołowie Mokrem. Instrument został wybudowany przez organmistrza z Brzegu Chrystiana Wilhelma Schefflera juniora w 1778 roku!

opr. Tadeusz Wita